Velayeti kendisine ait olmayan eşin diğer tarafa karşı açtığı dava türüdür. Görevli mahkeme aile mahkemesidir. Medeni Kanun uyarınca velayet çocukların bakım, eğitim, korunma gibi haklarının güvenceye alınması görevlerini kapsar. Velayet, ana babanın velayeti altında bulunan çocukların kişilik ve malvarlığı hakları ve yükümlülüklerini içerir. Velayetin kaldırılması ve değiştirilmesi şartları gerçekleşmedikçe, ana ve babanın velayet görevlerine müdahale edilemez. Boşanma durumunda velayetin düzenlenmesindeki amaç geleceğinin güvence altına alınmasıdır. Velayet konusu kamu düzenine ilişkindir ve çocuğun üstün yararı gereği hakim taraf iradeleri ile bağlı değildir. Yargıtay uygulamasına göre 8 yaş ve üzeri olan çocukların görüşü alınmadan velayetin düzenlenmesi mümkün değildir. Bu yaş idrak yaşı olarak tanımlanmaktadır.
Evlilik birliği süreci boyunca velayet ana ve babaya aittir ve birlikte kullanırlar. Boşanma durumunda ise velayet eşlerden birisine verilir. Ana ve babanın evli olmaması halinde ise velayet anaya aittir.
Velayeti kendilerinde olan ana ve baba, çocuğun bakım ve eğitimi konusunda onun menfaatini göz önünde tutarak gerekli kararları alır ve uygularlar. Çocuk, ana ve babasının rızası dışında evi terk edemez ve yasal sebep bulunmadıkça ana ve babadan alınamaz.
Velayeti elinde bulunduran ana ve baba üçüncü kişilere karşı çocuklarının yasal temsilcisidir. Velayet altındaki çocuk, ayırt etme gücüne sahip ise ana ve babanın rızasıyla aile adına hukuki işlemler yapabilir; bu işlemlerden dolayı ana ve baba borç altına girer. Çocuk ile ana veya baba arasında ya da ana ve babanın menfaatine olarak çocuk ile üçüncü kişi arasında yapılacak bir hukuki işlemle çocuğun borç altına girebilmesi, bir kayyımın katılmasına ve hakimin onayına bağlıdır.
Çocuğun üstün yararı gereği bedensel ve zihinsel gelişimi bakımından tehlike mevcut ise hakim, çocuğun ana ve babadan alarak bir aile yanına veya bir kuruma yerleştirilmesine karar verebilir. Aynı şekilde çocuğun ana ve babanın yanında kalması aileden beklenemeyecek şekilde sakıncalı ise ve başkaca bir durum öngörülemiyorsa, ana, baba ve çocuk da aynı önlemlerin alınmasını hakimden talep edebilir.
Velayetin Değiştirilmesi Davası
Sonradan ortaya çıkan nedenlerden dolayı velayet hakkı kendisine verilmiş olan tarafın velayet hakkını gereği gibi kullanamadığı gerekçesiyle ve çocuğun menfaatleri gereği velayetin yeniden düzenlendiği dava türüdür. Burada velayetin aksatılması aşırı bir ihmali içermez.
TMK madde 183: ‘Ana veya babanın başkasıyla evlenmesi, başka bir yere gitmesi veya ölmesi gibi yeni olguların zorunlu kılması halinde hakim, resen veya ana ve babadan birinin istemi üzerine gerekli önlemleri alır.’ Şeklinde düzenlenmiştir.
Velayetin değiştirilmesi ile birlikte velayeti kendisinde bulunmayan anne veya babanın çocukla kişisel ilişki kurulmasını isteme hakkı bulunmaktadır. Yine velayeti kendisine verilmeyen tarafın çocuğun bakım ve eğitim giderlerine gücü oranında katılmak zorundadır.
Velayetin Kaldırılması
TMK madde 348 : ‘Çocuğun korunmasına ilişkin diğer önlemlerden sonuç alınamaz ya da bu önlemlerin yetersiz olacağı önceden anlaşılırsa, hakim aşağıdaki hallerde velayetin kaldırılmasına karar verir.
Ana ve babanın deneyimsizliği, hastalığı, başka bir yerde bulunması veya benzeri sebeplerden biriyle velayet görevini gereği gibi yerine getirememesi.
Ana ve babanın çocuğa yeterli ilgiyi göstermemesi veya ona karşı yükümlülüklerini ağır biçimde savsaklaması.
Velayet ana ve babanın her ikisinden kaldırılırsa çocuğa bir vasi atanır.
Kararda aksi belirtilmedikçe, velayetin kaldırılması mevcut ve doğacak bütün çocukları kapsar.’
Son fıkraya göre hakim, velayetin kaldırılmasına karar verdiği çocuk dışındaki diğer çocuklar bakımından da kaldırma yahut buna gerek olmadığına yönelik kararını açıkça belirtmek durumundadır. Aksi halde tüm çocuklar bakımından velayet kaldırılmış sayılır.
Velayetin kaldırılması halinde ana ve babanın çocuklarının bakım ve eğitim giderlerini karşılama yükümlülükleri devam eder.
Velayetin kaldırılmasını gerektiren sebep ortadan kalkmışsa hakim, resen ya da ana veya babanın istemi üzerine velayeti geri verir.
